Jekh narodo bizo prindjardo nakhlipe thaj avutnipe – Historikano hohavipe, akhardipe vash jekhipe

Berša rodipe thaj analiza katar historikane źanglimata konfirmisaren kaj o destin le Romengo-Gypsyongo trujal e šelberšipa sasa pherdo hohavipe, manipulàcia, thaj zumavimata te sistematikanes xasaren lengo identiteto. Kotar e medievalno persekucie, prekal o genocido ko Dujto Lumako Maripe, dži ko moderno forme tari diskriminacia, o Roma ačhile sar narodo kaskere hakaja thaj historija na sine adekvatno pindžarde.

 

Jekh katar e ključne momentura ande moderno historija kaj sajek paruvdas o identiteto le Romengo avilas ande agor le 1960-tone beršengo thaj anglunes le 1970-tone beršengo, kana i Jugoslavia, telal o šerutnipe le Josip Broz Titosko, ande garavde negociacije le Njamcicko gavermentosa kerda nevo forma le Rromengo identiteto pala politikane thaj ekonomikane interesura.

 

 

O Brioni Akordo, kerdo mashkar o Jugoslavijako Presidento Josip Broz Tito thaj o Njamcisko Kancelari Willy Brandt ko 1969 bersh, reprezentirinel jekh kotar e majbare historikane manipulacie. O res kadale kontraktosko sas sigo: o Njamco lia pes te na del maripnaske reparacije e Romenge pala o genocido savo nakhle ande dujto lumako maripe, thaj po drom, i Jugoslavia aśti te paruvel o statuso thaj o identiteto e Romengo.

 

Telal akava akordo, e Roma sine separime kotar olengero historikano identiteti sar Ciganura, sistematikane minimizirindoj olengero sakrifiso ko Holokausto. Ko akava drom, e Njamcoski responsibiliteta vash e shela milje mudarde Roma ko meripnaske lagera sar so si o Auschwitz, Jasenovac, Treblinka thaj aver, samo sine hasardi kotar o historikano rekordo thaj kotar e mashkarthemutni politikani arena.

 

Akava akordo thovda o fundo vash maj palune eventura save numaj zurarde kadi historikani bi-chachipe.

 

 

Ko than te služil sar platforma bašo Romano jekhipe thaj pindžaripe taro olengere dukh, o Angluno Lumako Romano Kongreso ko 1971 berš ko Londono avilo sar lungaripe kotar o Brioni akordo. Ko than te artikulirinel pes klaro o genocido upral o Roma thaj te rodel pes justicija, o fokuso ćhindǎs pes ko kulturalne aspekturǎ thaj identitetosqi politika, so ćhudǎs pes anθ-i maj but fragmentàcia.

 

I šerutni manipulàcia sas te zorasa kerel pes jekh identitètosqo paruvipen – anθ-o than e Gypsienqo, sas thodino jekh nevo termino p-e rroma, savo sluźisardas sar jekh politikano instrumento te neutralizisarel pes o historikano kontèksto. Ano akava drom, von simultano ulavde len kotar olengere historikane dukh thaj kerde sa e legalno mangimata vash reparacie te našti te oven.

 

Sebepi adava, dzi avdive e Romen nane len o statuso sar legitimno narodo savo si les hakaj pe internacionalno reparacie, vi te sine viktime e genocidoske thaj persekuciake shelbershenge.

 

 

Ando dujto lumako maripe maskar 500.000 dji jek miliono roma sas sistematichno mudarde katar o nacistikano regimo. Lengo meripe na resljas o sasto nivelo e atencijako sar o Holokausto e Židovonqo, vi te sas von subjekto e saste brutalne metodengo e exterminàciaqe.

 

Ande meripnaske lagera, sar kaj si o Auschwitz, e Roma sas mudarde masovno ande gasoske sobe, kerde medicinake eksperimentura, thaj mudarde ande maj brutalno drom. Numa, palal o maripe, lengo dukh na sas pindžardo pe sa kodo drom, numa sas konscientno čhudino ando fundo.

 

Na numaj ke von na sas pokinde reparacie, numaj lengi historikani trauma sas institucionalno xasardi. Kado fenomeno bushol antiziganismo, vaj systemicno diskriminacia karing le rom thela historia.

 

 

Jekh taro majbare problemia so si anglal o Romano komuniteti avdive nane numa avruni diskriminacia, numa thaj andrune pharipa. Superioritetoske kompleksura, bipolitikano džanglipe, thaj maripe pala individualne interesura ande than pala kolektivno lačhipe čhude te e Rroma nikana našti te keren jekhutni strategija pala piro korkorutno barjaripe.

 

Kola save resle te resen varesavo socialo statuso, ando than te aźutil pesqi komunitèta, butivar aresle kotor katar jekh sistemo savo maj dur marginalizisardas len. I rromani elita, an-o than te ingerel e manuśen karing jekhipen thaj zor, butivar sluźisarde e interesurenqe kodolenge save kamen te astaren e rromen an-o statuso e veśno xasaripnasko anθ-i història.

 

Akava si jekh taro ključno sebepi soske o Roma, iako si bari populacia ko but Evropake thema, panda nane len realno politikani zor.

 

 

Ande moderno lumja, o fašizmo či maj sikavel pes ande forma katar koncentracijake lagera thaj mass mudarimata, numaj ande maj subtilne forme katar sistemsko diskriminacija. Antiziganismo, vaj institucionalizirimo rasizmo karing e Roma, avdive sikavel pes prekal legalno regulacie save nakhen lengi ekonomikani thaj socialno integracia, numa vi prekal socialno predrasude save konstantno traden len ko margine e societake.

 

Telal o preteksto e integraciako, but Evropake thema thoven modelura e dzivdipaske pe Rroma save faktično maj dur ostracizirinen len katar o societeto. And-o than te avel len ekonomikane thaj edukaciaqe śanse, von butivar si utilizuime sar jekh politikano instrumento vaj sar medijako sensacionalizmo.

 

Kolumnisto:

Milorad Popović