Pachavipa thaj obichaija

Kultura taro meriba, sar em ko avera manusha, isi em mashkaro Rroma. Rromani kultura ko meriba ovol sar em avere manushengi kaj djivdinena o Rroma, numa isi ola em ple nesave karakteristike. Obichaija tane diferentne thaj odova dikholape da li o Rroma djivdinena ko av numa ko foro thaj ani koja pachavipaski grupa ovena.

 

Romolog Dragan Todorovich phenol kaj o Rroma kola djivdinena ko foro, isi olen ple limorija thaj isi ole ritualija kola shaj ovena jek sar em ko avera manusha, dji kaj e diferencija tari rromani kultura taro meriba po but dićhola ko gava.

 

Sar phenolape ki pustik “Stari nishki Romi”, taro autori Nenad Jashich, limorija ko Nishi kote parunenpe o Rroma tane ko Crveni Krst, mashkari zheleznichko lozhionica thaj nishesko aeroporti thaj odothe isi monumentija kola ule ko palune 100 bersh. Kana dikhola pe premalo arakhle monumentija, odothe parume sa o purane nishko Rroma, kola mule ko XX veko.

 

Nisheski romolshko sikavni kulteja taro meriba ko Rroma dikholaj panda 1999. bersheste kana ko fundo taro rodipa ko Nishi, Dimitrovgrad, Babushnica, Pirot, ikljilji pustik tari rromani kultura ko meriba ki jugoistokoski Srbija “Javor iznad glave”.

 

“Naslov tari akaja pustik ovola ko je konkretno sluchaj. Ko Donji Komren, ulo jek incidenti. Manusha kola djivdinenaj ko Donji Komren na mukhlje te ko limorija ko gav parunipe jek ćhavo tari rromani familija koja odothe djivdindja. Ko than te parunipe ko limorija, ov parundjape telo jek tikno kash javoresko. Sar nakhenaj o bersha odova kash barilo thaj ko vakti kana kerdjam rodipa ko odova sluchaj odova sine kash taro javori kova ulo saj jek baro monumenti ko odova than. Odoleske amen simbolikane e pustik akhardam “Javor iznad glave”. Odova javori sine sar monument iodole rromane ćhaveske. Jek pendjarutni anav kova sine zhurnalisti ko odova vakti – Tihomir Stanich ramosardja ćlanko ko NIN taro predrasude thaj stereotipija taro manusha taro Donji Komren. Odova aćhadja negativno gndipa taro manusha kola djividnena ko odova gav. Amen amgljam amare pustikaja te vakera akava vakeripa: te dikha sar o bucha masharo manusha trao Donji Komren thaj Rroma adive. Sikavdjape kaj o Rroma ko aver shaipa thaj prihvatime thaj naje animotitetija kola belezhundje odova taro anglunipa, phenola o Todorovich.

Pachavipa thaj obichaija

 

Na but droma vakeriba taro anav taro manush kova mulo, obaveza te pherolpe paluno mangipa taro rahmetlija numa amaneti, pachavipa po vampirija, te ki okoja lumija e mule manushe ingaripe muzikaja – nesave taro katakteristike tari rromani kultura ko meriba.

 

Dragoljub Ackovich, sherutno taro Muzej tari rromani kultura phenol kaj e rromenge importantno te djan ki vizita e rahmetlijaske maj anglal so ka merol. “Sare tari oleski familija, o komshije, amala djana ki vizita ko rahmetlija. Shaj ovol pachavipa te len halaluko, shj da na. Me gndinav kaj odova jek purano rromano obichaj te o manush kova mangol te djal ki aver lumija mangola agorutno drom te dikhol sa okolen kaste mangol”.

 

Romolog Dragan Todorovich phenol kaj respekuiba taro agorutno mangipa taro rahmetlija numa amaneti jek taro tradicionalno rromani karakteristika ko kult e meribasko. “Ko amaneti avamaj ek ko Srbija, numa odova naje odobor importantno sar ko Rroma. Ko rodipa tari Nisheski romologikani sikavni tari kultura ko meriba, sineamen shaipa te o Rroma vakeren taro savena mangipa kola o rahmetlije mihlje, numa kola on ikerena. Bizo lafi odova kerena ko chachipa. Sar egzampli, te gilavipe thaj khelolpe ko parunipa, te khanchi kerol pe ki familija, te khoni tari familija ovol ola kotor taro nakit numa gloncura, te khoni respektuinolpe, arakhi”.

 

Pachavipa ko odova kaj o manusha shaj ushten vampirija palal so merena jek tari karakteristika tari rromani kultura taro mariba. Isi but manushenge paramisa taro vampirija kola ovena ko darutne paramisa thaj vakerena pe ki rat, o po purane manusha numa vakerenape ki djenaza – kana arakhipe o mulo manush. “Ki djenaza kerela pe lafi taro odola darutne paramisa numa kerol pe lafi taro rahmetlijasko djivdipa. Odola vakeriba ovena sebepi te o manusha ten a soven, soske beshena celo rat, ten a soven. Isi manusha kaskiri buti te vakeren paramisa ko djenaze”, phenol o Ackovich.

 

Okova soj basho romologija interesantno kana parunenape o Rroma obichaj kana o rahmetlilje ki okoja lumija djana muzikaja. Bashalenpe gilja kola o rahmetlija mangolaj.panda jek obichaj kova but droma dikholajpe ko parunipa, basho kova na liljape shukar kan isi veza djajbaja taro Rroma taro parunipa. “But droma dikhamaj situacija kaj o Rroma, kana agorishinenape sa o obichaija ko parunipa, iranena pe dume thaj djana taro limorija ten a iranenape palal, phiren sigate, thaj prastana. Kana e manushen pućljam soske odova kerena, phendje kaj adjahr phendje olenge lemge purane”, phenol rromolog Dragan Todorovich.

Pachavipa taro mariba (tari pustik “Stari nishki Romi”):

 

– Te khoni ćihinol, dji kaj o mulo manush kokher, naje shukar, gndinolpe kaj odole bersheste panda khoni ka merol taro kher. Odoleske valjanol te pharavipe o gad pi peste ten a ovol dji odova.

– O naja (lundje) ma te ćhine ki rat, soske palo meriba shaj khoni ushtol vampiri. Ako odoba kere, kana frde olen vaker: „On man neka roden, me olen na“.

– Ako basho harno vakti meren duj pashe manusha tari jek familija, ki har taro dujto te mukhe lutka, numa ćhin bashne thaj frde ole ki har kana parunen ole, te na avol djji o trito meriba.

– Ako e rromni dji kaj djivdi na phiravi ćenja, ki okoja lumija ka phiravi phare bara phandle ko kana.

-Ako duj pashe manusha tari familija bijame ko jek ćhon, thaj jek taro olende mulo, o djivdo kova aćhol ki pratnja neka djal dji e phurd. Kana e pratnja nakhol e phurd ov neka aćhol tari aver rig. Ov na djala ko parunipa, numa djala dji ki len.

 

O teksto haljovel: Tukijan Redžepi