O bisterdo genocido mamuj e Rroma: Samudaripen thaj e kriminalitetura ande Ustica

Sako elementarno alfabetizirimo manuš džanel so si o Holokausto ja o Jasenovac. Ferik ke majbut manusha ando Balkano chi zanen so si o Samudaripen thaj so kerdzilaspe ando Jasenovacno gav Uštica ando dujto lumako maripe. O Samudaripen si e Rromenqe so si o Holokausto e Židovonqe, thaj i Uštica sas jekh kampo andar o komplekso Jasenovac, kaj sas mudarde maj cïra 16.173 Rromane ćhave, źene thaj murśa.

 

Ni e terne murša thaj džuvlja save so lije kotor ki Ternimaski Bućaki Akcija “Jasenovac” ko ohtovardeš berša taro nakhlo šelberšipe na džanena odova. Lengo brigadiersko bešipe sas precizno ande Ustica, jekh gav pe granica e Hrvatska thaj Bosnia thaj Hercegovina, save ande kodi vrama sas socialistikane republike andar e Jugoslavija.

 

Kana von na kerenas buti pe embankmentura, e brigade murša thaj džuvljija katar o sasto SFRY gilabavenas ande lengo gav paše e jag, khelenas, chumidenas thaj kerenas sa so keren e terne. Von na djanenas kaj sas pe phuv savi garavel 21 bare grobura, e truposa ezera Roma, mudarde ko vakti e Ustasha Bizo Themesko Kroacija.

 

Nashti te phenel pes kaj von sas indiferentno vash e kriminalitetura kerde ko Dujto Lumako Maripe. Pe kontra, kadala Tito pionirura džanenas so simbolizirinel o Jasenovac. Von gele ko "Kashtno luludji" te den piro respekto e viktimenge kotar o kampo. Numaj, von źanenas pal-o Jasenovac, numaj na pal-i Ustica.

 

Sostar sas kade? Thaj sosqe vi avdive, 80 berśa pal-o agorisardipen e Dujto lumjaqo maripnasqo, but manuśa na źanen pal-e xoraxaimata katar o "Samudaripen"?

 

Tela deceniji, e romengi dukh kana sas o Dujto Lumako Maripe sas ćhudini. E Rromane viktime sas akharde numaj nasul. Avdive, isi impresivno Romano Memorialno Centro ki Ustica, numa ov sine putardo numa štar berša angleder, ko 2-to avgusto 2020-to berš, ko Maškarthemutno Dive e Romengo Viktime taro Genocido ko Dujto Lumako Maripe - Samudaripen.

 

- E instalàciaça jekh betonosqi komemoràciaqi plaka, anθ-o śerutno lil e 1971-to berśesqo, i lokalitèta Ustica sas putardi. O Jasenovac kerda kotor taro Memorialno than ko 1983 berš, numa odova than sine neglijirimo thaj neglijirimo dži ko 2012 berš - vakerel o Veljko Kajtazi, membro taro Hrvatsko parlamento.

 

Akana, ko vakti kana o lośale aktivistura "okupisarde" i Uštica, sas numaj jekh komemoràciaqi plaka pherdo ćororença. Prekal o kajtazi, taro juli 1942. berš, o Nezavisno Them Kroacija kerel bare deportacije e Rromenđe ko kampo Jasenovac, kotar o sasto teritorija e NDH-esko, kote so sine andre e akanutni Bosna thaj Hercegovina thaj kotora kotar e akanutni Srbija.

 

 

Deportirime Roma si čhudine ande mukhle vaj zorasa mukhle khera katar e srbikani populacia ande Ustica, gav ko phanglipe e Una thaj Sava.

 

- Tela e deportacia nas oficialnie skirisarde le rom individualnie, feri le guruvnengo vurdona ande save sas avri shudine sas skirisarde, ferik ke jek lashio kotor anda lende gele pe punre vaj ande peske vurdona - phenel o Kajtazi.

 

Kana aresle e Rroma, sas lendar sa lengo ačhilo barvalipe thaj sas ulade ande duj grupe: e slabe, nasvale, džuvlja thaj čhave sas ingerde ande Donja Gradina thaj mudarde, a e maj zurale thaj maj dureder murša sas izdraime dži ko meripe zorasa butĭ.

 

- O fakto ke o trajo le romengo ando lageri sas ferik desh djes sikavel o horror - phenel o Veljko Kajtazi.

 

O kampo ande Ustica sas phandado ando maj 1945 pala o agoripe katar e Folk-Slobodaki Armia. Premal e oficijalne date tari Jasenovac Memorialno Area, taro 1941 berš dži ko Majo 1945 berš, 16.173 Roma sine mudarde ko than kote taro Jasenovac kampo, kote so sine 4.877 džuvlja thaj 5.608 čhave.

 

- O agorutno numero phares ka ovel determinirimo. Numaj ki Ustica, ki jekh rig 4,700 kvadratno metre, sas registrime 21 bare grobura. O gendo pe rom mudarde pe kado than si ferik pe duvareste vaj trinvar maj but - phenel o Kajtazi.

 

Bizo godova, o Maškarthemutno Dives te bistrel pes e Rromenđe Viktime katar o Genocido ando Dujto Lumako Maripe sas angluno drom festuime ande Hrvatska ando 2012-to berš, efta decenije pala o starto katar o xasaripe e Rromane manušengo ande NDH.

 

- Organizirime katar e Asociàcia e Rromenqi anθ-i Republika Kroàcia „Kali Sara” thaj o reprezentanto e rromane nacionalne minoritètosqo anθ-o Hrvatsikano Parlamento, o Veljko Kajtazi, katar o 2012-to berś kodoja data si markisardi, savi sas pinʒardi kaθar o Hrvatsikano Parlamento duj berśa maj palal . I komemoràcia anθ-i Ustica si o maj baro berśesqo khedipen e rromenqo anθ-i Republika Hrvatska.

 

O maripe vash o putaripe e Romane Memorialno Centrosko ani Ustica nakhlas but bersha, sar vakerel o Kajtazi, “bare pharipa ano formi te arakhelpe fondya, thay generaluno klimati ano societeti, kova ji akana si pherdo predrasude vash o Romano nacionaluno minoriteti”. "

 

Avdive, akava Memorialno Centro isi le galeria-muzeumo thaj memorijako-edukaciaki funkcia.

 

- Amaro ciljo si te inkras o Romano memoraciako centro ando Ustice ande skolake kurrikulake programura, te birin le shavora thaj le ternimata te pinzharen pe kadale tunjariko thaj butivar hushime periodosa ande amari paluni historia. Paše godova, kamas svako membro andar o rromano minoriteto ande Hrvatska te šaj te vizitil o Centro thaj te del patyiv e viktimenge barem jekhvar ando piro dživdipe - phenel o Kajtazi.

 

Ando 2021-to berš, i Asociàcia e Rromenqi ani Republika Hrvatsìa putardas i Śkòla e Ćhonesqi pal-o Nakhavipen e nakhleça, savi inćarel trin divesutni khedipe e ternenge e historikane save si specializirime anθ-i tèma pal-o genocido mamuj e Rroma anθ-o Dujto Lumako Maripen.

 

Baro gendo historičara vakeren kaj o rodipe bašo dukh e Rromengo nane gatisardo panda. O historičari Vojkan Dinjak, doktorsko kandidato ande romane historikane studije ande Norvegia, phenel kaj vi avdive vov arakhel e thana e dukhade e Romenge ande teritorija e Hrvatskaki telal o Dujto Lumako Maripe thaj kaj si "but maj but buti te kerel pes."

 

- Vi 80 bersh pala o maripe, ame sam ferik po starto pe sistematicni rodimata, thaj te inkras ande godji ke e Hrvatska lel angluni mashkar sa le thema anda purani Jugoslavia ande kultura te seren le romane viktimora - phenel o Dinjak.

 

Vo majdur penel ke le rom sas viktime anda marimaske konfliktura, vi angla aj vi pala o dujto lumako maripe.

 

- Butivar sas kolateralni viktimi ande marimata, thaj sa kado si shutino pe deceniji purane fördomar pa rom sar hohavne, kriminalni manush thaj kidnappara pe inocentni shavora - penel maj dur o Dinjak.

 

O Samudaripen, sar o bisterdo genocido mamuj e Rroma, meril but maj but atencija thaj pindžaripe ande amaro societeto. O putardipe e Romane Memorialno Centrosko ki Ustica si importantno drom te arakhel pes i memorija kotar akala daravne evenimentura. Krucijalno si te inkljen pe akala teme ko sikljovne programija te šaj te oven avutne generacije te džanen o dukh e Romengo, thaj te sigurinen pe kaj asavke bilačhipa nikana na oven pale.

 

A.N.